In het artikel “Elektriseermachine TUE nu opgesteld in Teylers” door Emile Martens wordt de elektriseermachine beschreven in 1997 wegens de tentoonstelling Vonken en Schokken:

"De elektriseermachine van de vakgroep Hoogspanningstechniek en elektromagnetische compatibiliteit van de faculteit Elektrotechniek is uitgeleend aan het Teylers Museum in Haarlem. Deze replica van de grote elektriseermachine van Martinus van Marum uit 1784 vormt het topstuk van de expositie ‘Vonken en schokken’ over statische elektriciteit. Deze elektriseermachine, in zijn soort de grootste ter wereld, wekt statische elektriciteit op en produceert daarmee grote vonk-ontladingen. Twee eeuwen geleden probeerde Van Marum hiermee meer te weten te komen over het fenomeen elektriciteit. De originele machine werkt niet meer, maar de in 1968 op de TUE vervaardigde replica is nu wel in werking te zien in Haarlem.

Leidse flessen
Van Marum zag zijn machine zelf nog als een pomp voor positief geladen elektrische vloeistof. De wrijvingskussens zouden door het wrijvingscontact met de glazen schijf de vloeistof uit de aarde naar de schijf pompen. De scherpe metalen punten, de ‘kammen’, op een kwart slag van de kussens geplaatst, zouden dan de vloeistof opzuigen wat tot een positieve lading op de primaire geleider, het grote metalen oppervlak, leidt.

De moderne visie stelt dat bij wrijving de kussens elektronen opnemen van het glasoppervlak, dat daardoor positief wordt. De glazen schijf induceert in de puntige kammen een negatieve lading. Omdat de punten zo scherp zijn, is de resulterende veldsterkte zo groot dat vanaf de schijf, bij passage van de kammen, wat elektronen overspringen naar het glas. Langzaam maar zeker wordt de primaire geleider steeds positiever geladen tot een evenwicht is bereikt. Dan is oplaadstroom gelijk aan de altijd aanwezige lekstroom. De capaciteit van de primaire geleider, ongeveer 170 pF, werd nog vergroot door de primaire geleider aan te sluiten op een hondertal Leidse flessen. Deze glazen flessen, aan beide zijden bekleed met een dun laagje metaal, functioneerden als een soort condensatoren waarin de lading werd opgeslagen. Iedere Leidse fles had een capaciteit van ongeveer 250 pF. Hiermee kon de grote elektriseermachine ongeveer 300.000 Volt opwekken, en ontladingen tot zestig centimeter lang produceren.

Kennismaking met Ing. Piet Gulickx

Op 9 juli, 2015 ontmoeten wij samen met Dook Pulles Piet Gulickx en na de kennismaking en onder genot van kopje koffie vertelde Gulickx over zijn jaren bij de TUE faculteit Electrotechniek van medio 1964 tot 1997 en zijn betrokkenheid met de elektriseermachine.
 

Na het inrichten van het Stromen laboratorium 1964-1965 volgde in 1970 de uitbreiding bouwfase twee met de bouw van het elektromagnetisch afgeschermde Hoogspanningslaboratorium dat in 1975 met succes voltooid werd.
Enthousiast vertelde Gulickx over zijn betrokkenheid met de replica van de Van Marum elektriseermachine die in de 1968 in de groep Elektronica (EA) van prof Groendijk werd gebouwd. Door ruimtegebrek binnen de groep EA zocht de faculteit, voor de in onderdelen opgeslagen replica, een nieuwe locatie. Deze ruimte werd gevonden in de vakgroep EHO (Hoge stromen en Hoge spanningen) onder leiding van prof. Ter Horst. De replica werd compleet en werkend opgesteld op het bordes in de Stromenhal in het Eeg-complex. Er werden daar ook vele spectaculaire demonstraties gegeven aan bezoekers en vooral bij opendagen van de TUE was de belangstelling groot.
In 1976-1977 was deze machine ook te zien in het auditorium van de TUE.
 

Deze elektromagnetische velden stuurden de piepers van de personeelsleden in het museum in de war, lieten het brandalarm spontaan afgaan en deden de beveiligings-camera’s uitvallen. De elektronica van de in het museum gebruikte aandrijfmotor van het apparaat gaf eveneens de geest door de intense velden. Zelfs de kassa’s bij de hoofdingang, vele meters verderop, sloegen op tilt wanneer de machine een ontlading produceerde.

De hal waar de replica nu in stond is nogal klein en er was geen budget voor uitgebreide compensatiemaatregelen. Uiteindelijk heeft men een inductiespoel en een dempweerstand geplaatst om de effecten op te vangen. Het vermogen werd hiermee aanzienlijk teruggebracht zodat nu helaas slechts ontladingen van ongeveer tien centimeter (ruim 300kV , Bij ca. 10 cm is de doorslagspanning dan 300,000 Volt!) mogelijk zijn, aldus Van Hoorn.

Na het vertrek uit het Teylers Museum besloot de vakgroep EHC niet langer de verantwoordelijkheid voor het apparaat te nemen. Dit omdat men geen mankracht, financiële middelen of ruimte beschikbaar heeft om het apparaat te plaatsen en goed te onderhouden.
“Het is te hopen dat het College van Bestuur nog een goede oplossing aandraagt”  aldus Gulickx. Harry Roumen, secretaris van het College van Bestuur, deelt mee dat het CvB van mening is dat ‘de elektriseermachine een uniek apparaat is, dat behouden moet blijven voor de TUE.
 
In augustus 1997 nam Piet Gulickx door privé omstandigheden afscheid van de TUE. Dan in oktober 2014 vraagt Universitair Hoofddocent Guus Peemen van de Vakgroep EES,  met vakgroepsvoorzitter prof.ir. W.L.Kling († 2015) of ik met mensen van Teylers Museum Haarlem de Van Marummachine weer in bedrijf wil stellen omdat Teylers graag nog enige metingen wil uitvoeren i.v.m. de bouw van een Van Marummachine schaal 1:60, die in de gerestaureerde voormalige werkplaats van Lorenz in Haarlem opgesteld zal gaan worden."

FLUX-gebouw TU Eindhoven
De TUE replica uit 1968 zal een prominente plaats gaan krijgen in het FLUX-gebouw waar de faculteiten E en N hun onderkomen gaan krijgen. Op 14 december 2014 wordt de machine opgebouwd en afgesteld zodat hij weer op correcte wijze kan werken. De aandrijfmotor met de bediening is nog aanwezig en in december en januari 2015 zijn er een aantal aanvullende metingen uitgevoerd aan de Van Marummachine. Diverse meetrapporten zijn opgesteld.
Op 19 december slaat het noodlot toe. Tijdens een demonstratie bij een gap-afstand van ca. 4,6 cm en een toerental van ca. 10 rpm krijgen we regelmatig een ontlading dus ca. over ca. 140 kV. Na een doorslag valt de motor uit komt met een groot aandrijfkoppel weer op toeren, het gehele bovenstuk boven de aslagering van de generator wordt uit de vatting getild en stort neer. De schade is zeer ernstig.
 
Direct aansluitend werd het totaal aanschouwd en besloten de machine te herstellen en te restaureren om deze dan vervolgens op te stellen op een nader te bepalen locatie in FLUX. Voorwaarde die nu gesteld wordt is dat deze machine in FLUX nooit meer in bedrijf gesteld mag worden. Dook Pullens vroeg: “Is er iets aan die motor gedaan? Een machine die gemaakt is voor handbediening daar ga je toch geen motor opzetten!” De machine werd met toestemming van de TUE voor de tentoonstelling “Vonken en Schokken” 1997 in Teylers voorzien van een elektrische motoraandrijving om elk half uur een démo te kunnen geven. Maar deze aandrijving is natuurlijk inmiddels verwijderd en de machine is weer als van ouds weer handbediend gemaakt.

Dan begint in januari 2015 voor mij een tijdrovende periode van inventariseren, opmeten van de vele onderdelen, verslag daarvan doen en in een goede samenwerking met E&PC( voorheen de CTD) wordt aan de restauratie begonnen.
Mijn hoofdprobleem voor herstel was niet het houtwerk of het koperslagerswerk maar hoe kom je aan het glas zoals dit ook in de oude machine destijds werd gebruikt en wat ook in de replica werd toegepast.
 
Na de vraag van Angela van der Burght: “Waar werd dit glas voor de replica dan gemaakt?” antwoordde Gulickx “naar horen zeggen uit de glasfabriek van Philips in Strijp, Eindhoven.”  En of er nog origineel glas bestaat, waarop Gulickx antwoordde “Ik heb in de 80-tigerjaren het oude archief uit het eerste uur van de bouw van de replica veilig gesteld. Ook het reserve glas dat b.v. gebruikt kon worden bij eerdere reparaties. Verder zijn naast foto’s ook aan Glas Discovery twee stukken van het breukglas beschikbaar gesteld bij het verlenen van de opdracht. Gulickx geeft aan dat hij vele bedrijven in Europa benaderd met het verzoek om glasstaaf met opgaven van lengte en globale dikte en ook met bellen te leveren. Uiteindelijk ben ik dan via Euroglas terecht gekomen bij Glass Discovery, waar directeur Dook Pulles Jan-Willem van Zijst van Fenestra Ateliers de opdracht verstrekte de staven te laten maken bij Ajeto in Tsjechië. Met nu dan een geweldig resultaat.”

Uiteindelijk op woensdag 17 juni werd de sleutel, van het slot op de Van Marum-elektriseermachine, overgedragen aan heer Alfons Bruekers: Functie: Directeur Bedrijfsvoering E en N in het fraaie complex FLUX. Alle reserveonderdelen ook voor de dé- en montage zijn opgeslagen in FLUX 8.97. De elektriseermachine wordt in de nabije toekomst hufterproof beschermd door glazen wanden en er zal dan via een beeldscherm nadere informatie gegeven worden over het werk van Martinus van Marum, van de machine in het bijzonder en het glasblazen, duur geschat maximaal 15 - 20 minuten.
Zo gaat dit erfgoed het nieuwe gezicht van de faculteit mede bepalen. 

This article will be translated in English soon.

Meer informatie:
www.glassdiscovery.com
www.fenestra-ateliers.biz